De stad Montfoort spreekt (uiteindelijk) ook een woordje mee
29 aug 2025
De 14de eeuw was voor Montfoort van groot belang. De burggraven op het kasteel waren druk bezig om hun positie steeds verder te versterken: slimme huwelijkspolitiek, mee vechten met andere heren als daar wellicht wat te halen viel. Soms konden ze rechten kopen van een heer op zwart zaad. Kortom ze deden van alles om maar belangrijk gevonden te worden.
Rond het kasteel was er een nederzetting ontstaan. Misschien was die er in beginsel al toen het kasteel gesticht werd. Zeker trok de aanwezigheid het kasteel mensen aan, ambachtslieden, kooplieden, beambten. Maar hoe belangrijker het kasteel met zijn bewoners, hoe belangrijker ook het dorp bij het kasteel. Dat moest natuurlijk een stad worden. Eigenlijk was dat het recht van de landsheer, de bisschop, maar de burggraaf dichtte zich het recht toe om ‘zijn stadje’ vrijheden te geven waardoor er muren en poorten gebouwd konden worden. In 1329 werd Montfoort officieel een stad!
Nou ja, officieel … De bisschop was het daar helemaal niet mee eens. Wapengekletter, bazuingeschal, troepen voor de poort. 1353: Bisschop Jan van Arkel belegert Montfoort, Burggraaf Zweder geeft zich over en krijgt de opdracht op de muren te slopen en de grachten te dempen.
“Ja eerwaarde, goed eerwaarde …”
Maar ondertussen blijft de muur intact en het water in de gracht.
Oorlog met de Hollanders
Maar dat gaat in 1372 veranderen. Utrecht vecht weer eens met de Hollanders. Oorlog kost geld, veel geld, maar als je wint kun je schattingen opleggen, plunderen. Echter is het tegenovergestelde ook waar en de bisschop, Arnoud van Horne, verliest. Er volgen vredesonderhandelingen in Schoonhoven en wellicht ook in Montfoort. De burggraaf van Montfoort was deze keer, bij uitzondering, neutraal.
Werd er daarom in Montfoort rond 1375 een mooi en relatief groot stadhuis gebouwd? Op een ongebruikelijke plek, in de stadsmuur naast de IJsselpoort? Montfoort bestond als stad nog geen 50 jaar en haar stadsrecht werd bestreden en toch zo’n fraai opgetrokken ‘stedehuys’? Arnoud van Horne moet er van geweten hebben, wellicht zelfs toestemming gegeven. Werd er ook in Montfoort, grensstad tussen Holland en Utrecht, over de vrede onderhandelt?
Arnoud van Horne moest meer doen dan dat. Hij moest bij de kapittels en de edelen te biecht. Hij wilde, nee, hij moest belasting gaan heffen, het liefst daar waar het geld zat: bij de kapittels, de ridderschap en de steden. Eén tegen drie, de bisschop tegen de drie standen, dan valt het niet mee om je zin te krijgen. De kapittels, de ridders, waaronder die van Montfoort, en de stad Utrecht staken de koppen bij elkaar.
De Stichtse Landbrief
Via de Stichtse Landbrief, die in 1375 wordt bezegeld, belooft bisschop Arnoud van Horne, mede namens alle bisschoppen na hem om voortaan geen oorlog te voeren zonder toestemming van de drie standen. Ook om belastingen te heffen, te verhogen of aan te passen heeft hij toestemming nodig. En ook de mooie baantjes in het Nedersticht, die blijven voortaan verdeeld onder ons Stichtenaren. Onder de vele zegels die de acht exemplaren van de Stichtse Landbrief sieren zijn die van Zweder van Montfoort, burggraaf en van Hendrik van Montfoort, knaap.
Er zijn drie zegels van steden: Utrecht, Amersfoort en Rhenen. De stad Montfoort telt toch nog niet voldoende mee, maar gelukkig, de burggraaf, die zo fier is op zijn stadje, behartigt haar belangen. En dat de burggraven fier zijn op Montfoort blijkt wel uit de bouw van de Grote of Sint Janskerk (ca. 1400), met speciale toestemming van de Paus. De stichting van het Heilige Geest Armenhuis in 1418 en een dwangmolen in 1432. En uit het binnenhalen van de Commanderij van St. Jan in 1544.
Montfoort spreekt ook een woordje mee
Na 1375 neemt de wereldlijke macht van de bisschop stap voor stap af. Ook de ridderschap verandert. Van vechtersbazen naar bestuurders, notabelen. En ondertussen groeit de macht van de steden, met name door de gilden. In 1528 geeft Bisschop Hendrik van Beieren zijn wereldlijke macht op en komt er een stadhouder als wereldlijk heerser over ’t Sticht. De positie van de Staten van Utrecht fluctueert nogal en met het wegvallen van de eerste stand, na de Reformatie, blijven er uiteindelijk de tweede stand en de derde stand over en dan zijn drie steden misschien wat weinig. Eerst komt Wijk bij Duurstede er bij, en in 1536 volgt Montfoort.
De meeste invloed had Utrecht. Zij waren het grootst en als hoofdstad het belangrijkst. De andere steden hadden ieder slechts één stem, maar door samen op te trekken konden ze soms toch wel wat betekenen. Bovendien gaf het status, zeker nu het belang van de burggraaf alsmaar afnam tot in 1648 de laatste burggravin het kasteel én alle rechten verkoopt aan de Staten van Utrecht. Voor honderdduizend gulden. Zoveel waren we waard!
Der stad Montfoort spreekt uiteindelijk toch een woordje mee!
Geschreven door:
Lex van Wijk
Voorzitter Stichting Oud Montfoort